Herb i symbole miasta

 

 

Prof. dr Marian Haisig HERB MIASTA SANDOMIERZA (historia - opis - symbolika)

 

Sandomierz - położony na ważnym szlaku dróg handlowych i komunikacyjnych, po śmierci Bolesława Krzywoustego stolica osobnego księstwa dziedzicznego, od czasów Kazimierza Wielkiego siedziba województwa sandomierskiego, odgrywał w dziejach Polski przedrozbiorowej ważną rolę polityczną i gospodarczą i jeszcze na Sejmie Czteroletnim zaliczony został do miast „głównych" Rzeczypospolitej. Szczególnie silna w dobie piastowskiej pozycja Sandomierza, jako ośrodka politycznego i gospodarczego księstwa
i województwa, znalazła swój wyraz również w motywach godła miejskiego, utrwalonego w obrazie najstarszej reprezentacyjnej pieczęci tego królewskiego miasta, sprawionej w latach trzydziestych XIV-go stulecia.

Lokacja Sandomierza na nowym prawie miejskim (magdeburskim), przeprowadzona została w roku 1286 przez księcia Leszka Czarnego, ale żywy rozwój miasta zaznacza się dopiero za ostatnich koronowanych Piastów: Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Stabilizacja organów władzy miejskiego samorządu, rady i ławy oraz rozwój kontaktów handlowych zrodził potrzebę posiadania własnej kancelarii i własnej pieczęci miejskiej dla legalizacji wystawianych przez siebie dokumentów. W ich właśnie obrazie, jako znaku rozpoznawczo-własnościowym miasta kiełkował i kształtował się herb miejski. Dochowane do dziś przy dokumentach archiwalnych najstarsze odciski tych pieczęci stanowią najbardziej wiarygodną, plastyczną dokumentację postaci miejskiego herbu.

Z okresu piastowskiego znane są trzy różne pieczęcie urzędowe miasta Sandomierza. Rzeźba tych pieczęci oraz ich szczegółowy opis, stanowić będą podstawę dokumentacji historycznej herbu miejskiego oraz jego symboliki. Najstarsza znana, ogólnomiejska pieczęć Sandomierza dochowała się w odcisku woskowym przy dokumencie z roku 1343 (w Archiwum Głównym Akt Dawnych
w Warszawie). Dużych rozmiarów, o średnicy 72 mm, wyobraża mur miejski z ciosanych kamieni, zwieńczony sześcioma blankami fortecznymi, z szeroką bramą pośrodku i podniesioną do połowy kratą wejściową. Nad bramą szeroka strażnica o trzech prostokątnych otworach okiennych, zakończona ściętym trapezowo dachem. Za murem ujętym w perspektywicznie oddanym pierścieniu, wznoszą się dwie wieże po bokach; każda o dwóch oknach, z alkierzami, zakryte wielospadowymi dachami. Pośrodku, między wieżami,
nad bramną strażnicą, zawieszona w pozycji nachylonej w prawo tarcza z ukoronowanym orłem piastowskim, a na jej lewej krawędzi osadzony hełm rycerski z powiewającymi labrami, zdobny w duży, podwójny, rozwinięty wachlarzowato pióropusz pawi.
W drobnoperełkowym otoku napis, oddany literami majuskuły gotyckiej: + S REGIS POLONIE ET CIVITATIS SANDOMIRIE. Dochowany do dziś oryginalny tłok tej wielkiej pieczęci, wykonany w brązie, znajduje się w zbiorach Muzeum Czartoryskich
w Krakowie.1/


Druga z rzędu najstarszych pieczęci Sandomierza, określona w legendzie jako mniejsza pieczęć miasta, używana zapewne współcześnie
z opisaną wyżej wielką pieczęcią ogólnomiejską, dochowała się w oryginalnym odcisku woskowym, oderwanym z niewiadomego dokumentu, w zbiorach sfragistycznych Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.2/ Pieczęć ta, o średnicy 42 mm, wyobraża w swym polu siedzącą, ukoronowaną postać monarchy, na ławie tronowej, z berłem w kształcie lilii w prawej ręce i drugą wzniesioną na wysokość ramion. Przy lewym boku postaci jakby wstęga lekko w łuk wygięta, z ledwo widocznymi śladami startego napisu. Tło postaci zatarte, nie daje się w szczegółach rozpoznać. W otoku napis wyrażony literami gotyckiej majuskuły: + S MINVS CIVITATIS SANDOMIRIE.3/ Choć dochowany odcisk tej pieczęci pochodzi przypuszczalnie dopiero z XV wieku, wykonano go jednak niewątpliwie tłokiem sprawionym jeszcze w pierwszej połowie XIV stulecia. Przedstawiona w obrazie napieczętnym postać siedzącego króla, odpowiada swoim ujęciem wizerunkowi stempla srebrnych monet Kazimierza Wielkiego, tzw. kwartników (półgroszy), wybijanych za panowania tego monarchy.

Współczesną dwóm opisanym wyżej pieczęciom miejskim: wielkiej i mniejszej, jest pieczęć ławników sandomierskich, reprezentujących władzę sądową miasta. Pieczęć ta, o średnicy 42 mm, wyobraża w górnej części swego pola górną połowę ukoronowanego orła piastowskiego (dziobem w lewo zwróconego), zaś dolną część pola wypełniają słabo zarysowane wicie gałązkowe. W otoku napis oddany również literami gotyckiej majuskuły: + S SCABINORVM SANDOMIRIENSIVM. Pieczęć ta znana jest z odcisku dochowanego przy dokumencie z roku 1522.4/

Opisane wyżej pieczęcie miejskie reprezentują cały, znany dotąd z autopsji materiał sfragistyczny związany z dobą ostatnich koronowanych władców piastowskich. W ciągu XV-go stulecia zaczyna ustalać się z obrazie pieczęci miejskich motyw orła heraldycznego, który w obrazie najstarszej wielkiej pieczęci Sandomierza występował w konfiguracji z bogatym elementem architektonicznym, zajmując centralne miejsce
w kompozycji obrazu napieczętnego.

Tendencja do upraszczania postaci godła miejskiego, uzasadniona koniecznością zmieszczenia go na miniaturowej płaszczyźnie pola pieczęci, doprowadziła do wyeliminowania składowych motywów architektonicznych i pozostawienia jedynie centralnego motywu heraldycznego - królewskiego orła, który w takiej postaci ustalił się w czasach późniejszych jako herb miasta. Pieczęcie miejskie, wyciskane na aktach urzędowych Sandomierza w XVI i XVII wieku noszą w swych polach ukoronowanego orła: - sygnet owalny o wymiarach 12 x 8 mm z wizerunkiem ukoronowanego orła oraz inicjałami u góry: „S C S" (Sigillum Civitatis Sandomiriae) używany jest od połowy XVI wieku. Znany z dokumentu z 1552 roku (muzeum Narodowe w Krakowie, Rkp No 563/55 w Dziale Rękopisów),- pieczęć mniejsza Sandomierza z połowy XVI wieku (średnica około 30 mm, wyobraża orła ukoronowanego w polu renesansowej tarczy. Napis otokowy nieczytelny (Muzeum Narodowe w Krakowie, dokument z roku 1563, Rkp. No 563/55),- pieczęć urzędu wójtowskiego z 2 połowy XVIII wieku o średnicy 44 mm, wyobraża ukoronowanego orła z mieczem i jabłkiem królewskim w szponach oraz z inicjałami: S.R.M. w polu tarczy umieszczonej na piersiach (SRM = Sacra Regia Maiestas).


W otoku napis: SIGILLUM OFFICI ADVOCATIALI ET SCABINALI CIVITATIS SANDOMIRIEN. (Zbiory sfragistyczne Uniwersytetu Lwowskiego. Opis pieczęci wg rękopisu autora z roku 1934),- pieczęć magistratu miasta Sandomierza z końca XVIII wieku o średnicy 46 mm. W polu pieczęci duża czworoboczna baszta (ujęta w perspektywie) z blankami fortecznymi u góry oraz bramą miejską na froncie. Nad bramą mała owalna tarcza z orłem. Na szczycie baszty księga, waga i kotwica. W otoku: SIGIL : MAGISTRATUS : CAES : REG : CIVITATIS : SANDOMIR. (odcisk lakowy w zbiorach sfragistycznych uniwersytetu lwowskiego - rkp. autora z roku 1934). Opisane pieczęcie urzędowe Sandomierza potwierdzają fakt, iż miasto w wiekach późniejszych zapomniało o swoim dawnym godle. Sprawiona już pod zaborem austriackim pieczęć magistratu wprowadziła na swoje pole całkiem nowy motyw architektoniczny, z małym, ledwo widocznym orłem, ujętym w owalu nad bramą. Prezentując w dokładnym opisie najstarsze znane pieczęcie miejskie Sandomierza, jako najbardziej wiarygodne źródło ikonograficzne, stanowiące podstawę dla dokumentacji herbu miasta, wypada z kolei zająć się bliżej uściśleniem chronologii ich powstania, tj. czasu wykonania tłoków pieczętnych. M. Gumowski opisując wielką ogólnomiejską pieczęć miasta, wiąże czas jej powstania z panowaniem Władysława Łokietka jako króla, a więc datuje na lata 1320 - 1333. Argumentem uzasadniającym takie datowanie jest występujący nad tarczą z orłem piastowskim hełm z pawim pióropuszem w klejnocie, który pojawia się na denarkach Władysława Łokietka, a w szczególności na jego wielkiej pieczęci z okresu przed koronacją5/.

 

A przecież pióropusz z podwójnym rzędem pawich piór w klejnocie herbu był używany w heraldyce Piastów linii kujawskiej nie tylko przez Władysława Łokietka, ale i ostatniego z tej linii, Władysława Białego, księcia gniewkowskiego (1352 - 1388). Używał go również Kazimierz Wielki i dlatego klejnot herbowy Piastów kujawskich udostojnił godło miasta na jego wielkiej pieczęci, nazwanej w legendzie pieczęcią króla Polski i miasta Sandomierza (Sigillum regis Poloniae et civitatis Sandomirie). Datę powstania powyższej pieczęci należy raczej wiązać z nadaniem miastu przez Kazimierza Wielkiego w roku 1336 ważnego przywileju administracyjnego, który podnosił rangę Sandomierza jako stolicy osobnego województwa. Z tym okresem wiązać należy również pojawienie się mniejszej pieczęci miasta z postacią monarchy w majestacie.

Dla ustalenia i uzasadnienia właściwej postaci herbu miasta Sandomierza, odpowiedzieć trzeba wpierw na pytanie, czy aktualnie przyjmowana postać miejskiego herbu - biały orzeł na czerwonym polu tarczy - odpowiada wymogom heraldyki miast polskich w dzisiejszej rzeczywistości. Orła białego w roli wyłącznego motywu herbowego wprowadziło na swoje tarcze niejedno miasto polskie. Mają go w swoich herbach: Gniezno, Koźmin i Mosina w woj. poznańskim, czy Tuszyn w woj. łódzkim. Ale z miast tych jedynie Gniezno, jako najstarsza stolica naszego państwa, szczycić się może słusznie orłem białym w swoim herbie. Inne miasta, które przyjęły do swego herbu figurę heraldyczną orła białego jako motyw wyłączny, upodobniły jego postać do postaci godła państwowego, jedynego znaku graficznego o znaczeniu prawnym, reprezentującego władzę narodu i państwa. Rozważany w tym aspekcie motyw orła białego, występujący w roli herbu danego miasta, narusza istotne zasady i prawidła heraldyki miast polskich w jej współczesnej roli i funkcji społecznej. Dziś, w ustroju rad narodowych herb miejski nie posiada już znaczenia znaku prawnego, reprezentującego miasto i jego samorząd, zachował jednak nadal swoją funkcję regionalnego godła oraz symbolu wiążącego tradycje historycznej przeszłości miasta z jego teraźniejszością. W świetle przytoczonych wyżej rozważań także aktualnie uznawany herb miasta Sandomierza, przedstawiający białego orła w czerwonym polu tarczy, wykształcony w takiej postaci już w czasach nowożytnych, domaga się rewizji. Aczkolwiek godło miasta w takim ujęciu znajduje swoją dokumentację w źródłach archiwalnych XV - XVIII wieku, genezą swojego motywu sięga głęboko w czasy piastowskie, tkwiąc swymi początkami w obrazie XIV-wiecznej, ogólnomiejskiej pieczęci Sandomierza, na której motywy heraldyczne i architektoniczne splotły się harmonijnie w jedną, artystyczną kompozycyjnie całość. I dlatego plastyczny wizerunek tej pieczęci miejskiej stać się winien podstawowym wzorcem dla ustalenia właściwej postaci herbu miasta Sandomierza. Heraldyka miast polskich dostarcza wielu różnorodnych przykładów świadczących dowodnie, iż godła herbowe kształtowały się i ustalały w swej postaci,
w rzeźbie najstarszych ogólnomiejskich pieczęci XIII i XIV wieku, zachowując zasadniczą strukturę obrazu heraldycznego w postaci pierwotnej. Znajdujemy takie przykłady szczególnie w heraldyce miast znaczniejszych, odgrywających w przeszłości znaczniejszą rolę gospodarczą
i polityczną. Kraków - dawna stolica Polski, zachował w swoim herbie kompozycję architektoniczną murów i wież miejskich, udostojniając ją figurą orła piastowskiego. Poznań, kształtując swój herb na wzorze najstarszych pieczęci miejskich, związał również motyw orła piastowskiego z motywami architektury miejskiej. Podobną konfigurację motywów architektonicznych i ściśle heraldycznych wprowadził na pole swej czternastowiecznej, reprezentacyjnej pieczęci Sandomierz.

Przytoczone tu przykłady stanowią dodatkowy argument, uzasadniający potrzebę ustalenia postaci herbu miasta Sandomierza na wizerunku najstarszej pieczęci miasta jako najbardziej wiarygodnym źródle heraldycznym. W świetle przedstawionej dokumentacji oraz wniosków wysuniętych w toku przeprowadzonych rozważań, herb miasta Sandomierza oparty na wizerunku godła XIV-wiecznej pieczęci miasta i ujęty
w ramy tarczy herbowej, wyobraża:- mur miejski z ciosanych kamieni, zwieńczony sześcioma silnie akcentowanymi blankami fortecznymi,
z szeroką, o łukowym sklepieniu bramą pośrodku, w której widnieje podniesiona do połowy wysokości brona. Nad bramą szeroka strażnica
o trzech prostokątnych okienkach, zakryta ściętym trapezowym dachem. Za murem zarysowanym łukowo, w perspektywicznie oddanym pierścieniu, wznoszą się po bokach dwie czworokątne wieże: każda o dwóch gotyckich oknach, z przybudowanymi od zewnątrz alkierzami, nakryte wielospadowymi dachami. Pośrodku, między wieżami, nad strażnicą, zawieszona w pozycji nachylonej (w prawo) duża tarcza
z ukoronowanym orłem piastowskim, a na jej lewym narożu osadzony hełm rycerski z powiewającymi od tyłu labrami, zdobny w duży, wachlarzowato rozwinięty, podwójny pióropusz pawi. Barwy herbu miasta Sandomierza nie znajdują żadnej dokumentacji historycznej, gdyż miasto nigdy nie otrzymało dyplomu herbowego, który określając obraz godła, ustalał zwykle również jego kolorystykę. Opierając się na ogólnie ustalonych regułach kolorystyki heraldycznej, stosowanej w heraldyce miejskiej, można przyjąć barwy następujące: - tło tarczy - błękitne- mury blankowe i wieże - srebrne (białe)- brona w bramie - czarna- pole tarczy - czerwone- orzeł w tarczy - srebrny (biały)- hełm i labry - srebrne (białe)- pióropusz pawi - biało-czarny(hełm i pióropusz przyjmują niekiedy w kolorystyce heraldycznej barwę stali).

Symbolika herbu
Przedstawiona wyżej w szczegółowym opisie herbu miasta konfiguracja składowych motywów: architektonicznych i heraldycznych, ma swoją zrozumiałą symbolikę. Mur forteczny z bramą oraz wznoszące się w jego obrębie wieże, symbolizują obraz miasta w charakterystycznych elementach jego budownictwa w średniowieczu. Umieszczona na planie centralnym tarcza z orłem piastowskim ukoronowanym, jest symbolem opieki i zwierzchności pana miasta, króla Kazimierza, który obdarzył miasto przywilejami i podniósł je do godności stolicy osobnego województwa sandomierskiego. Charakterystyczny pióropusz pawi zdobiący hełm rycerski jest klejnotem herbowym kujawskiej linii Piastów,
z której pochodzili ostatni koronowani władzy Polski z dynastii piastowskiej.

W tym dostojnym, archaicznie wystylizowanym ujęciu herbu Sandomierza odtworzonym z wizerunku wielkiej pieczęci miasta, jednej
z najpiękniejszych pieczęci miejskich średniowiecznej Polski, znajdujemy graficzny symbol piastowskiej przeszłości dawnego miasta królewskiego i siedziby dawnego województwa, symbol wiążący tradycje świetnej przeszłości miasta z jego teraźniejszością.

Wrocław 1973 ____________________________

Przypisy do tekstu1) Opisuje pieczęć M. Gumowski, Najstarsze pieczęci miast polskich XIII i XIV wieku, Toruń 1960, s. 192-3, nr 382, tab. XXX; F. Piekosiński, Pieczęci polskie wieków średnich, Kraków 1899, s. 211-12. Odlew gipsowy pieczęci wykonany z oryginalnego tłoku brązowego przechowanego w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie2) M. Heisig, Nieznana średniowieczna pieczęć miasta Sandomierza, Miesięcznik Heraldyczny Warszawa 1938, Nr 9, s. 134-1353) Woskowy odcisk tej pieczęci znajduje się przypuszczalnie w zbiorach dzisiejszego Muzeum Numizmatyki i Sfragistyki Uniwersytetu Lwowskiego4) Piekosiński, op. cit. nr 364, fig. 243; Gumowski, op. cit. nr 384, tab. XXX5) Gumowski, op. cit. s. 193

 


Łańcuch Burmistrza Miasta Sandomierza
- jest materialnym atrybutem najwyższego przedstawiciela organu wykonawczego gminy - o statusie miejskim, podkreśleniem funkcji pełnionejprzez osobę sprawującą tą godność. Przechowywany jest w etui lub stosownej gablocie, w miejscu stałego urzędowania Burmistrza Miasta. Na jego symbolikę składają się wątki treściowe, opisujące najważniejsze wydarzenia z ponad 1000 - letniej historii Sandomierza. Jest wykonany ze srebra oraz krzemienia pasiastego - klejnotu Ziemi Sandomierskiej, występującego tylko w tym regionie na kuli ziemskiej. Łańcuch składa się z jedenastu płytek z krzemienia pasiastego oprawionych w srebrne ażurowe ogniwa łańcucha, które przedziela dwanaście wąskich prostokątnych srebrnych ażurowych ogniwek wypełnionych płytkami krzemienia pasiastego. Głównym elementem łańcucha jest srebrny odlew najstarszej zachowanej pieczęci miasta z 1343 roku o średnicy 72 mm. Całość jest spięta 58 srebrnymi oczkami. Ozdobne ogniwa
z opisami wpięte są w łańcuch w następującej kolejności dziejowej miasta, a to m.in.: pocz. X w. - założenie osady przez Sudomira, 1097 - Sedes Regni Principalis, 1226 - pierwsza lokacja miasta przez księcia Leszka Białego, 1286 - druga lokacja miasta przez księcia Leszka Czarnego, 1570 - „Zgoda Sandomierska", 1990 - restytucja Samorządu Terytorialnego, 1999 - wizyta Papieża Jana Pawła II, pozostałe cztery płytki - do zapisania w przyszłości. Łańcuch używany jest przez Burmistrza Miasta podczas:

1) sesji Rady Miasta, w punkcie porządku obrad który dotyczy nadania Honorowego Obywatelstwa Miasta Sandomierza oraz w trakcie uroczystości w czasie których dokonuje się wręczenia uchwały w sprawie nadania Honorowego Obywatelstwa Miasta Sandomierza.
2) uroczystych sesjach Rady Miasta Sandomierza,
3) uroczystości z okazji świąt państwowych, wojewódzkich lub samorządowych uroczystości i innych oficjalnych okazji (np. wydarzeń o charakterze politycznym, społecznym, gospodarczym i religijnym, uroczyste otwarcie roku akademickiego, zjazdu, konferencji, świąt resortowych, itp.),
4) oficjalnych wizyt delegacji państwowych lub samorządowych krajowych i zagranicznych w mieście,
5) oficjalnych wizyt delegacji krajowych i zagranicznych miasta z udziałem Burmistrza,
6) oficjalnych konferencji, narad i spotkań miejskich władz samorządowych w kraju,
7) uroczystości honorowania osób zasłużonych orderami lub odznaczeniami państwowymi lub samorządowymi, a także odznakami resortowymi, oraz podczas wręczania nagród za wybitne osiągnięcia i zasługi dla Miasta Sandomierza,
8) innych szczególnie ważnych wydarzeń mających miejsce w Rzeczpospolitej Polskiej, Unii Europejskiej, Województwie Świętokrzyskim, Powiecie Sandomierskim i Mieście Sandomierz.

 

Oficjalny logotyp miasta
Nowe logo jest elementem graficznym Systemu Identyfikacji Wizualnej miasta Sandomierza. Jest umieszczane na wszelkich materiałach promocyjnych wydawanych przez Urząd Miejski razem z hasłem promocyjnym - „Sandomierz Królewskie Miasto".


Sala Miast Partnerskich
Zlokalizowana na Rynku Starego Miasta, w Centrum Informacji Turystycznej to miejsce, w którym zarówno turyści, jak i mieszkańcy nadwiślańskiego grodu mogą zaczerpnąć informacji o miastach, z którymi Sandomierz podpisał porozumienie partnerstwa. Prężnie
i dynamicznie rozwijająca się współpraca z Emmendingen w Niemczech, Newark-on-Trent w Wielkiej Brytanii, Ostrogiem na Ukrainie oraz Volterrą we Włoszech polega przede wszystkim na współpracy kulturalnej i sportowej, istotnym elementem współpracy jest również wymiana młodzieży.

W Sali Partnerstwa znajdują się dokumenty świadczące o podpisaniu porozumienia między Sandomierzem a czterema wyżej wymienionymi miastami. Mapa Europy, która wykonana została w nowoczesnym stylu, pozwala określić odległości między bliźniaczymi miastami. Gabloty, znajdujące się w pomieszczeniu wyposażone są w foldery, ulotki, a także gadżety promocyjne „sandomierskich partnerów". Dodatkowym atutem Sali jest możliwość zobaczenia kopii Aktu Lokacji Miasta z 1286 r. wraz z rekonstrukcją pieczęci Leszka Czarnego i wielkiej pieczęci Sandomierza używanej przez kancelarię miejską w XIV i XV wieku.

 

 

Informacja zatwierdzona przez Ewelina Ura dnia 13.10.2016 12:59
Opublikowana przez Oskar Żak dnia 13.10.2016 12:59. Odsłon 29641, Wersja 13ikona drukuj
Wersja : lewy  4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 
Początek strony