O Sandomierzu



       S
andomierz należy do najstarszych i ważnych historycznie ośrodków miejskich w Polsce.
Znaleziska archeologiczne na terenie obecnego miasta i w pobliskich wsiach dają dowody osadnictwa na tych ziemiach już w epoce neolitu  (okres od 4000 -1700 p.n.e.). 0dkryty na terenie przedmieścia Krakówka grób rzymski z III wieku n.e. oraz fragmenty naczyń znalezione 
w Górach Pieprzowych  i na Wzgórzu Zamkowym pochodzą z VII - VIII wieku n.e. 

       Znaleziska archeologiczne na terenie obecnego miasta i w pobliskich wsiach dają dowody osadnictwa na tych ziemiach już
w epoce neolitu  (okres od 4000 -1700 p.n.e.). 0dkryty na terenie przedmieścia Krakówka grób rzymski z III wieku n.e. oraz fragmenty naczyń znalezione  w Górach Pieprzowych  i na Wzgórzu Zamkowym pochodzą z VII - VIII wieku n.e.

       Pierwsze pisane wzmianki o mieście pochodzą z Kroniki Galla Anonima (sprzed 1113 roku), który wymienia Sandomierz obok Wrocławia i Krakowa  jako   sedes regni principales - a więc jako jeden z głównych grodów kraju.  Wzmianki o nim zawierają także zapiski  arabskiego geografa  Al. Idrisiego , który opisując w XII wieku, między innymi ważniejsze ośrodki handlowe na ziemiach polskich, wymienił także i Sandomierz.

       Swoje powstanie i rozwój miasto zawdzięcza dogodnemu położeniu geograficznemu na szlakach komunikacyjnych
i handlowych oraz dogodnym warunkom glebowym i klimatycznym.

       Archeologowie  potwierdzają także fakt istnienia  ważnych osad  skupisk ludności na tym terenie  już od bardzo wczesnego średniowiecza.

       Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego (1138 rok) Sandomierz stał się stolicą jednego z siedmiu księstw  dzielnicowych. Dzielnicą  Sandomierską  władali książęta : Henryk Sandomierski, Bolesław Kędzierzawy, który przyłączył Dzielnicę Sandomierską do Dzielnicy Senioralnej i od tej pory Sandomierz pozostawał pod rządami księcia krakowskiego, nie tracąc jednak swojej odrębności.

       Kolejno władzę książęcą sprawowali tu: Kazimierz Sprawiedliwy,  Leszek Biały, Bolesław Wstydliwy, księżna Grzymisława (wdowa po Leszku Białym), książę Bolesław, syn Konrada Mazowieckiego.

       Miasto rozwijało się, powstawały nowe budowle, kościoły, wzrastał jego miejski charakter, co potwierdza istnienie już
w XII wieku czterech kościołów: pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii, św. Piotra, św. Mikołaja, św.  Jakuba i św. Jana ,
a także fundacja w 1226 roku klasztoru Dominikanów - drugiego w Małopolsce po krakowskim i osadzenie ich na wzgórzu świętojakubskim oraz sprowadzenie do Sandomierza  w 1276 roku zakonu duchaków, którzy opiekowali się chorymi i biednymi ludźmi.

            

       W XIII wieku miasto trzykrotnie zniszczyły najazdy Tatarów, ale po drugim najeździe, po 1260 r. miasto przeniosło się na wyższe wzgórza.

 

       Pierwsze prawa miejskie Sandomierz uzyskał przed pierwszym najazdem tatarskim czyli przed 1241 rokiem, a druga lokacja miała miejsce w 1286 roku. Książę krakowski Leszek Czarny nadał je miastu na prawie magdeburskim. Wzrosła wtedy rola miasta jako lokalnego ośrodka handlowego.
 
      Po zjednoczeniu ziem polskich przez Władysława Łokietka- dawne księstwo przekształciło się w województwo sandomierskie i obejmowało swoim obszarem znaczną część ziem  południowo - wschodniej Polski.              

       Wielokrotnie niszczone i palone przez liczne najazdy, na przykład Litwinów w 1349 roku- było odbudowywane. Z drewnianego grodu - za panowania króla Kazimierza Wielkiego ( II-ga połowa XIV wieku ) miasto uzyskało ostateczną murowaną zabudowę- rozplanowane w istniejącym do dziś układzie architektonicznym..  W tym czasie powstały mury obronne otaczające miasto na wzgórzu, do którego wjazd odbywał się  przez 4 bramy z basztami, kolegiata, która zastąpiła zniszczony w czasie najazdów tatarskich kościół romański . Powstał ratusz,  w obrębie murów  wybudowano kościół św. Marii Magdaleny i drugi klasztor dominikański . Było to możliwe dzięki troskliwej opiece króla Kazimierza Wielkiego ( przywilejom ) i korzystnej sytuacji materialnej mieszkańców Sandomierza. Zwiększył się udział sandomierskich kupców w wielkim handlu . 

       W 1474 r. z województwa sandomierskiego wyodrębniło się województwo lubelskie, ale mimo to sandomierskie pozostało nadal drugim co do wielkości województwem w Koronie, po województwie ruskim.

       Wiek XV i XVI  to okres prawdziwego rozkwitu miasta w dziedzinie gospodarki i kultury. W Sandomierzu  przebywało  wielu  światłych ludzi. Synowie zamożnych mieszczan studiowali w  królewskiej Akademii  w Krakowie, wyjeżdżali na studia  do Padwy, Bolonii i  innych  ważnych ośrodków naukowych.  Do Sandomierza przyjeżdżali też licznie goście wykształceni  w  różnych ośrodkach nauki.  Sandomierz podejmował  królów i biskupów. Byli tu znani na całą  ówczesną Polskę lekarze,  którzy  leczyli także i królów. Najbardziej znani  byli: Stanisław Bartolon Starszy, Sebastian Petrycy z Pilzna, Jan Porębny - doktor medycyny
i filozofii, Marcin z Urzędowa.

       Kontakty handlowe, wyjazdy na studia, napływ cudzoziemców sprawiły, iż mieszczanie i okoliczna szlachta sprzyjali ruchom innowierczym.  Narastająca kontrreformacja doprowadziła w 1570 roku do spotkania  przedstawicieli  trzech wyznań protestanckich :  kalwinów, luteranów i braci czeskich  w Sandomierzu w obecnej Kamienicy Oleśnickich i do zawarcia tzw.
„ zgody sandomierskiej ”. Miała ona za cel  zjednoczenie się we wspólnej walce o swobodę wyznania, równouprawnienie innowierców z katolikami.

       Formą odpowiedzi na ten akt było sprowadzenie do Sandomierza  jezuitów  w 1603 r. przez Hieronima Gostomskiego wojewodę poznańskiego  i starostę sandomierskiego. Jezuici  osiedlili się przy kościele św. Piotra , a w dwa lata później rozpoczęli budowę gmachów tworząc Collegium Gostomianum- pierwsze szlacheckie gimnazjum, a mieszczanin Jakub Bobola ufundował dla niego konwikt (internat) w swej kamienicy w rynku. Siostra Gostomskiego Elżbieta Sieniawska
w 1613 roku sprowadziła do Sandomierza  benedyktynki, przeznaczając odpowiednie fundusze na wybudowanie  klasztoru na przedmieściu Opatowskim.

       Sandomierz liczył wtedy 3500 mieszkańców, z czego 1600 w obrębie murów. W II-giej połowie XVI wieku w Sandomierzu  pracowało około 150 mistrzów rzemieślniczych, przeważnie w rzemiosłach odzieżowych, w garbarstwie, młynarstwie i wielu innych. Znaczna część domów , głównie przy rynku była murowana.

       Kres świetności Sandomierza nastąpił w czasie wojen szwedzkich. Szwedzi zajęli Sandomierz 13 października 1655 roku
i przebywali w nim prawie pół roku. Wycofując się  z  Sandomierza  z powodu  działań obronnych wojsk polskich, Szwedzi wysadzili  zamek w powietrze.  W czasie walk spłonęła znaczna część miasta : kościoły św. Marii Magdaleny i św. Piotra, dach kolegiaty, ratusz, spichrze nad Wisłą i wiele domów w rynku.

       Resztę dopełnił w następnym roku najazd Rakoczego.  Zła sytuacja gospodarcza kraju, zubożenie mieszczaństwa nie stworzyły warunków dla odbudowy zniszczeń po wojnach. Dopiero za panowania Jana III Sobieskiego  wyremontowane zostało ocalałe skrzydło zamku, ratusz i mury miejskie.  W korzystnej sytuacji znalazło się  duchowieństwo,  wspomagane darowiznami, łatwiej zgromadziło środki na odbudowę zniszczonych obiektów sakralnych, a nawet przystąpiło do budowy nowych. Benedyktynki odbudowały klasztor, wybudowały nowy kościół  św. Michała Archanioła, powstał klasztor reformacki i kościół św. Józefa, powoli odbudowano kolegiatę i kolegium  jezuickie oraz inne kościoły.

       Trudną sytuację miasta pogłębiały przemarsze wojsk, konfederacje szlacheckie w początku XVIII wieku, a także  wielki pożar w 1757 roku i pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. Wtedy to Sandomierz stał się miastem przygranicznym.  Przekreśliło to jego znaczenie administracyjne i przyczyniło się do zastoju gospodarczego. Nawet zalecenia   Komisji Dobrego Porządku z 1784 roku zmierzające do  wykonania pewnych inwestycji nie mogły tego zmienić ze względu na zubożenie  mieszczan. Wiele budynków w mieście było zrujnowanych, niektóre były drewniane, wymagały remontu. Sandomierz  miał wtedy ok.2000 mieszkańców, z czego większość zamieszkiwała przedmieścia.

        

       Przyłączenie Sandomierza w  rezultacie III-go rozbioru Polski do Austrii przyniosło miastu utratę funkcji administracyjnych na rzecz Radomia, z którego uczyniono także stolicę departamentu po przyłączeniu w 1809 roku północnej Sandomierszczyzny do Księstwa Warszawskiego.Miasto było terenem walk wojsk austriackich z wojskami napoleońskimi, czego obraz  znajdujemy w „Popiołach ” Stefana  Żeromskiego. Zniszczone zostały mury obronne i przedmieścia miasta.          
      
Po 1815 roku Sandomierz - jako miasto obwodowe - znalazł się w granicach Królestwa Polskiego.
      
W 1818 roku utworzono w Sandomierzu biskupstwo, odrestaurowano kolegiatę i podniesiono ją do rangi katedry. Dokonano wielu zmian w obiektach zabytkowych, przebudowy , remontów, wyburzenia niektórych zniszczonych w znacznej części murów. Wymienić tu należy  gruntowną przebudowę w 1825 roku zamku, który zamieniono na więzienie.

           
      
W 1857 roku  nastąpiła głośna katastrofa budowlana - zapadły się na długości około 100 metrów mury obronne w pobliżu Bramy Zawichojskiej wraz z przyległymi budynkami. Od tego czasu w aktach miejskich często odnotowywano fakty zapadania się budynków i chodników i związane z nimi roboty przy odbudowie  i zabezpieczaniu murów czy też innych obiektów.  Dla  rozbudowy i upiększania miasta  brukowano ulice , założono w 1863 roku park miejski za kościołem Reformatów. Po zlikwidowaniu w 1903 roku klasztoru Benedyktynek , rozbudowano istniejące gmachy i założono w nich seminarium duchowne. Poddano wtedy gruntownej restauracji podominikański kościół św. Jakuba. Inicjatorem tych prac był ksiądz Józef Rokoszny - wielki miłośnik Sandomierza, któremu zawdzięczamy odkrycie fresków  ruskich w katedrze i założenie muzeum diecezjalnego
w Sandomierzu. Początkowo mieściło się ono w budynku seminarium duchownego, a od  1937 roku zostało przeniesione do specjalnie wyremontowanego w tym celu domu Długosza.

              

       Po I wojnie światowej Sandomierz wszedł w skład województwa kieleckiego i stał się siedzibą władz powiatowych. Podjęte w latach trzydziestych  zamierzenia uprzemysłowienia  terenów leżących w widłach Wisły i Sanu , pod nazwą Centralnego Okręgu Przemysłowego, w którym        Sandomierz  miał stanowić centrum administracyjne i kulturowe - otwierało przed miastem  perspektywy rozwoju. 

       Projekt rozbudowy miasta, opracowany przez prof. Jana Zachwatowicza, przewidywał zachowanie zabytkowego centrum
i otoczenie go nowymi dzielnicami mieszkalnymi.  Wybuch II wojny światowej zniweczył te plany. Wybudowano jedynie kilka budynków  państwowych  za parkiem wzdłuż drogi w  kierunku Opatowa,  w nowej części miasta .

        

       Lata okupacji hitlerowskiej nie przyniosły miastu większych zniszczeń wynikających z działań wojennych. Od 1940 roku Niemcy przeprowadzali w mieście  łapanki, ludzi wywożono  na przymusowe roboty do Niemiec.. Skazanych przez niemieckie sądy doraźne rozstrzeliwano na płycie przy ratuszu.  Dla uczczenia pamięci rozstrzelanych - po wojnie umieszczono płytę pamiątkową w tym miejscu.

       0d 1942 roku okupant przeprowadzał likwidację ludności żydowskiej, wcześniej zamkniętej w getcie. Na terenie sandomierszczyzny rozpoczęła działalność powstała w 1939 roku w Tarnobrzegu grupa partyzantów

„Jędrusie”, na czele z Władysławem Jasińskim, a po jego śmierci grupą dowodził  Józef Wiącek. Prowadziłi oni akcję propagandową wydając pismo  „Odwet ”, a po roku 1941- także akcje zbrojne. Najbardziej znaną było  rozbicie więzień w Mielcu
i w Opatowie. Działały tu także  inne oddziały walczące z okupantem : Związek Walki Zbrojnej- późniejsza Armia Krajowa, Straż Chłopska, zwana od 1941 roku Batalionami Chłopskimi, Gwardia Ludowa i Armia Ludowa.

       Sandomierz został wyzwolony od okupacji niemieckiej w dniu 18 sierpnia 1944 roku. Dzięki zastosowaniu przez dowódcę  1180 pułku Wasyla  Skopenkę manewru okrążającego przy zdobywaniu miasta Sandomierz nie został zniszczony.

       Po wyzwoleniu miasto liczyło 8000 mieszkańców. Zniszczona działaniami wojennymi i półrocznym stacjonowaniem wojsk ,
a także
przesiedlana ludność zaczęła  odbudowę swoich domów.

             

       W gospodarce Sandomierza i okolic  przewagę  stanowi po dziś dzień rolnictwo, a głównie sadownictwo i warzywnictwo. Przemysł spożywczy oparty na miejscowych surowcach,  wykorzystują  Zakłady Przetwórstwa Owocowo - Warzywnego
w Dwikozach i Cukrownia we Włostowie.

               

       W latach pięćdziesiątych w pobliżu Tarnobrzegu i Sandomierza odkryto złoża siarki. Wybudowana  kopalnia odkrywkowa  dała zatrudnienie okolicznej ludności i  surowce do produkcji w różnych gałęziach przemysłu w tym także piasek do produkcji szkła w Hucie Szkła Okiennego w Sandomierzu, która produkuje szkło od lat sześćdziesiątych. Tradycje żeglugi wiślanej podtrzymywała stocznia rzeczna, produkująca barki do spławu towarów,  powstała także Wytwórnia Pasz treściwych „ Bacutil ”, przedsiębiorstwa budowlane, zakłady metalowe przy Spółdzielni Inwalidów „Postęp”, Przedsiębiorstwa Budownictwa Rolnego , Wodnego i Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych i inne.

       Ze względu na zabytkowy charakter miasta większość zakładów przemysłowych zlokalizowano w oddaleniu od Starówki, po drugiej stronie Wisły, gdzie także zbudowano nowy dworzec kolejowy. Dla poprawy  warunków życia mieszkańców w mieście wybudowano nowe  osiedle mieszkaniowe, nowe ulice i place,  szkoły, halę widowiskowo - sportową, kompleks basenów kąpielowych,  stadion sportowy.

       Działalność  handlowa skupia się  głównie na Giełdzie  Rolnej, z której korzystają także mieszkańcy sąsiednich gmin, tu przyjeżdżają po najsmaczniejsze owoce i warzywa także  Ukraińcy i Białorusini.

           

       W mieście powstały nowe hotele, restauracje, kawiarnie.

 

Sandomierz jest lokalnym centrum  oświaty, kultury i turystyki. Posiada Wyższą Szkołę Humanistyczno - Przyrodniczą.

           

Warto tu przyjechać, zwiedzać  zabytki,  korzystać z  jego uroków, klimatu  i  licznych obiektów  sportowych. 

 

Z a p r a s z a m y !

 

Opracowała:  B.Chudzik-Stąpór

 

 

Informacja zatwierdzona przez Piotr Szyprowski dnia 28.10.2003 15:15
Opublikowana przez Piotr Szyprowski dnia 28.10.2003 15:15. Odsłon 8025, Wersja 3ikona drukuj
Wersja : 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11  z 13  
Początek strony